Jean Hus prédicateur

Jean Hus (circa 1370-1415) est assez mal connu en France, en dehors de certains cercles protestants. Il est en effet considéré comme un des précurseurs de la Réforme, et son destin tragique, puisqu'il fut excommunié puis brûlé vif, est un exemple d'injustice produite par les connivences entre  la politique et  la religion. 
Les Tchèques voient en lui un réformateur de la langue, inventeur d'un signe diacritique, un grand patriote soucieux du renom de la langue et de l'université de Bohème, mais aussi un prédicateur mettant sa puissance rhétorique au service d'une aspiration au progrès religieux et social.
Deux lieux sont associés à cette activité, qui valut à Jean Hus un considérable renom de son vivant : la petite église Saint-Michel, qui ne ressemble plus guère de nos jours à celle qu'il connut à ses débuts, et surtout la chapelle de Bethléem. Cette dernière, chapelle privée de l'université Karlova de Prague, fut détruite en 1786, puis la reconstruction à l'identique durera environ 30 ans, des années 20 à 1954. 

Voici quelques photographies de l'actuelle chapelle de Bethléem : la première est reprise de l'encyclopédie Wikipedia, les suivantes ont été prises par nos soins  en juillet 2025.







Quelques références à l'activité rhétorique de Jean Hus : 

František Michálek Bartoš, « M. J.M. J. Hus jako rektor Karlovy universit », s. 3-26 – Činnost Společnosti Husova musea v roce 1936, s. 27-29.

Daniel S. Larangé, La Parole de Dieu en Bohême et Moravie : La tradition de la prédication de Jan Hus à Jan Amos Comenius, Paris, L'Harmattan, coll. « Religions & spiritualité », 2008 

Ota Pavlíček, «La figure de l’autorité magistrale à travers Jean Hus et Jérôme de Prague», Revue des sciences religieuses, 85/3 | 2011, 371-389.

_________________________________________________________

Dans ce premier sermon, au latin très simple car nous sommes en présence d'une prédication non universitaire, non solennelle, Jean Hus développe la métaphore du château, qui pour tout amateur du pragois Kafka aura des résonnances particulières, comme lieu de conception virginale et d'aspiration à la pureté. Puis il aborde la question de la dualité de la vie contemplative et de la vie matérielle, présentées comme complémentaires grâce à la description de Marie et Marthe. Celui qui vient habiter le castellum de la vertu, s'incarner en la Vierge Marie, est un Christ que Jean Hus présente de façon originale pour l'époque : Il est un modèle de souffrance, de labeur et de pitié, et le prédicateur s'attache à nous exposer sa fatigue, sa tristesse, son agonie. Ce n'est pas un Christ roi, mais un fils de Dieu humble et dédié au service des hommes. Marie, assise aux pieds du Christ sous la croix, combine en elle le respect absolu de Dieu et l'amour désintéressé. Jean Hus termine en distinguant deux sortes de nécessités : les nécessités conditionnelles d'ordre terrestre, les nécessités absolues d'ordre religieux. Le chrétien se doit d'accorder les deux, les premières ayant pour but de faciliter l'accomplissement des secondes. Ainsi l'action ne s'oppose pas à la contemplation. 

In die Assumpcionis B. Virginis.

Intravit, Jesus in quoddam castellum

<1.> Castellum istud est Virgo Mater, quod intravit Jesus, quando Verbum caro factum est et habitavit in nobis. Sed cum Christus sit verus Deus et verus homo, Deus de Deo ante secula natus sive genitus et homo de homine in seculo natus, et intrare sit de foris intus accedere, queri potest et eciam dubitari, secundum quam naturam in illud castellum Jesus intravit (i. e. in uterum virginalem). Secundum divinam non, cum ut sic sine sui motu moveat universa et sit totaliter ubique, sicut ipse loquitur per Prophetam : « Celum et terram ego inpleo. » Item : « Ego sum Deus et non mutor. » Sed nec secundum humanam, cum mater eius Maria non accepit exterius quidquam ex utero, sed concepit in utero interius tantum, sicut Ysaias ca° 7° testatur : « Ecce Virgo in utero concipiet. » Hec enim est « porta » secundum Ezechielem 44° « in domo Domini clausa » et vir non est ingressus per eam ; Christus autem ab ipsa concepcione vir extitit Jeremia 31° testante : « Novum, inquit, faciet Dominus super terram ; femina circumdabit virum. » - Quid ergo dicemus, quomodo intravit in castellum illud ? Sed hic eciam philosophicus potest concipere modus ; nam secundum philosophos inicium existendi ingressus in substanciam appellatur. Quecunque enim res habet inicium, habet pariter et ingressum ; unde cum Verbum Dei secundum humanitatem assumptam incepit esse in utero virginali, profecto secundum eam intravit in illud, non de foris veniens, sed intus assumens. Iuxta quem modum ipsa Veritas testatur : « Exivi a Patre et veni in mundum » ; non quod extra mundum accesserit, sed quod intra mundum processit.

<2.> « Intravit ergo Jesus in quoddam singulare castellum », dum in primo instanti volicionis sue Verbum factum est caro. Ad munimentum autem castelli duo sunt necessaria : murus et turris ; murus exterior et turris interior. Ad custodiam quoque castelli duo sunt oportuna : speculator et pugnator ; speculator, ut contempletur, pugnator, ut operetur. Sane ergo in hoc spirituali castello, quod est Dei genitrix Virgo Maria, murus exterior est virginitas corporis, turris interior est humilitas cordis. O felix virginitas, quam exornat humilitas ; o felix humilitas, quam decorat virginitas ! Humilitas ornat virginitatem, ne sit superba ; virginitas decorat humilitatem, ne sit despecta. Est ergo virginitas humilis, ne extollatur ; est humilitas virginalis, ne contempnatur. Habet ergo castellum illud murum virginitatis contra insultum luxurie, habet turrim humilitatis contra incursum superbie. Hii sunt namque hostes, qui miserum inpugnant hominem : luxuria exterius in corpore et superbia interius in mente. De hiis hostibus dicit Apostolus Ephes. 6° : « Non est nobis colluctacio tantum adversuscarnem et sangwinem (ecce luxuria), sed adversus ... spiritualia nequicie in celestibus » (ecce superbia). Quisquis ergo inpugnatus hos hostes satagis vincere, confuge ad murum castelli huius, ascende turrim et deprecare Mariam, quia nunquam legitur, ut quis eam invocans non fuerit exauditus. Hec est enim mater pulcre dileccionis, timoris et sancte spei, que pro miseris orat, pro oppressis supplicat, ne succumbant.

<3.> In hoc castello due sorores inhabitant, que illud castellum custodiunt : Martha sc. (scilicet) et Maria. Martha laborat, ne castellum capiatur per negligenciam ; Maria quiescit et contemplatur, ne castellum perdatur per ignoranciam. Ignorancia enim gignit errorem cordis, negligencia parit torporem operis. Per errorem cordis delinquimus in credendis, per torporem operis peccamus in agendis. Vigilet ergo contemplativa, ut deleat ignoranciam, quoniam « ignorans ignorabitur » 1 Corinth. 14°; laboret activa, ut perimat negligenciam Jeremie 48°, quoniam « maledictus homo, qui facit opus Domini negligenter. » - Audi virginem Domini laborantem : « Fili, quid fecisti nobis sic ? ego et pater tuus dolentes querebamus te » Luce 2°. Audi virginem contemplantem : « Maria autem conservabat omnia verba hec conferens in corde suo ibidem. Si quando te negligencia reddit pigrum, invoca Mariam ; si ignorancia reddit obscurum, appella Mariam. Sis Martha in amaritudine : Martha enim amaritudo interpretatur - age ergo sollicite et invoca Mariam, que, stella maris et sic illuminatrix amari hominis esse dinoscitur. In actu quidem sollicito magna est amaritudo, propter quod ei dicitur : »Martha, Martha, sollicita es et turbaris erga plurima. » In contemplacione vero magna est illuminacio : testatur Psalmista : « Lucerna pedibus meis verbum tuum, Domine » ; ideo « Maria sedebat secus pedes Domini et audiebat  verbum illius ».

<4.> « Intravit ergo Jesus in quoddam castellum », quia venit Jesus non ad quietem, sed ad laborem, non ad pacem, sed ad agonem, postremo venit ad mortem. - Audi : « Laborem laboravi clamans ; rauce facte sunt fauces mee » et alibi : « ego pauper » et in laboribus a iuventute mea. » Et legitur fatigatus ex itinere Johannis 4° : « Jesus autem fatigatus ex itinere sedebat sic supra fontem. » - Audi dolorem : « O vos omnes, qui transitis per viam, attendite et videte, si est dolor similis sicut dolor meus. » « Tristis est anima mea usque ad mortem » Marci 14° et Matth. 26°. - Audi agonem : « Factus est in agonia ; prolixius orabat et factus est sudor eius, tamquam gutte sangwinis decurrentis in terram Luce 23°. - Audi, quomodo Jesus satagebat circa frequens ministerium et turbabatur circa plurima. Nam ait Matth. 20° : « Filius hominis non venit ministrari, sed ministrare et dare animam suam pro multis » et Luce 23° : « Ego in medio vestrum sum, sicut qui ministrat » et Johannis 4° : « Meus, inquit, cibus est, ut faciam voluntatem Patris mei, qui me misit » et Johannis 13° : « Lavi pedes vestros, Dominus et Magister vester. » - Audi turbacionem ibidem : « Jesus turbatus est spiritu et protestatus est » et dixit : « Amen, Amen ; dico vobis, quia unus ex vobis me tradet » et Luce 12° : « Baptismo habeo baptizari, et quomodo coartor usque dum perficiatur » et eiusdem 19° : « Videns Jesus civitatem flevit » et Johannis XI° : « Jesus infremuit spiritu et turbavit se ipsum. » Ecce Jesus turbatur circa plurima.

<5.> Vere ergo « Martha suscepit illum in domum suam , Maria autem sedens secus pedes Domini audiebat verbum illius ». Pedes Domini duo sunt mentis affectus, sc. (scilicet) timor et amor ; timor sanctus et amor castus. Timor Domini sanctus permanet in seculum seculi et prestat inicium, quia « inicium sapiencie timor Domini » Proverb. 1°. Amor castus preparat finem ; nam finis precepti caritas est. Maria ergo optimam partem elegit, que non auferetur ab ea, quia « caritas Domini nunquam excidit » 1 Corinth. 13°, et timor Domini permanet in seculum seculi. Secus hos pedes debet ille sedere, qui verbum Domini cupit utiliter audire, ut secundum mandatum Domini pre timore declinet a malo et per amorem faciat bonum, quia non auditores legis tantum, sed factores iusti sunt Jacobi 1°. Frustra quidem nititur contemplari, qui per timorem et amorem legem Domini non custodit.

<6.> « Martha ergo stabat et satagebat, Maria vero sedebat et audiebat. » Illa satagebat, ut pasceret Dominum cibo carnali, hec audiebat, ut pasceretur a Domino cibo spirituali, quia « Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo, quod procedit ex ore Dei » Matth. 4°. Illa dicebat ad Dominum : « Domine, non est tibi cure, quod soror mea reliquit me solam ministrare ? Dic ergo illi, ut me adiuvet ! » Pro hac Dominus respondebat : « Martha, Martha, sollicita es et turbaris erga piurima ; Maria optimam partem elegit, que non auferetur ab ea. » Non hoc Martha dicebat eo, quod invideret Marie, quod ipsa laborabat et illa quiesceret, sed quod activa, cum sibi non sufficit propter difficultates rerum vel ambiguitates causarum, auxilium contemplative requirit, ut quod ipsa laborando nequit efficere, illa orando valeat inpetrare, quia cum Moyses orabat in monte, Josue vincebat in valle. Sed nec illi respondit Dominus tamquam reprehenderet Martham commendando Mariam, sed pretulit unum multis cum ait : « Unum est necessarium, optimum bonum, » cum addit : « optimam partem elegit » ; perpetuum transitoriis, cum subiunxit : « que non auferetur ab ea ».

<7.> Martha ergo turbatur circa plurima, quia ad activam pertinent pietatis opera, que Dominus in iudicio commendabit Matth. 25° : « Esurivi et dedistis michi manducare. » Ipse quoque Mariam commendavit de officio sepulture, Matth. 26° : «  Quid, inquit, molesti estis huic mulieri ? Opus bonum operata est in me ; mittens enim hec unguentum hoc in corpus meum ad sepeliendum me fecit. » Bona sunt illa, nec cessandum est ab illis, quamdiu sunt necessaria. Porro tamen, cum cessaverit miseria, tunc cessabunt misericordie opera ; nam cum venerit, quod perfectum est, tunc evacuabitur, quod ex parte est. Perfectum autem illud in eternum manebit ; ergo « Maria optimam partem elegit, que non auferetur ab ea. » Hec est autem vita eterna, ut cognoscamus « te solum verum Deum, et quem misisti, Jesum Christum » Johann. 17°. Que utique exemplariter subiective incipit a contemplacione per fidem et consummabitur in glorificacione per spem : « Nunc videmus per speculum et in enigmate, tunc autem facie ad faciem » 1 Corinth. 13°. Audi, quomodo Paulus Apostolus erga plurima trahebatur ; inquit enim 2 Corinth. XI° : « Instancia mea cottidiana sollicitudo omnium ecclesiarum. Quis infirmatur et ego non infirmor ? quis scandalizatur et ego non uror ? » Sed audi, quod ipse tamquam contemplativus raptus est usque ad tercium celum et audivit ibi archana verba, que non licet homini loqui 2 Corinth. 12°. Ad hoc autem tamquam ad bravium aspirabat, cum dicebat : « Cupio dissolvi et esse cum Christo. » Sed illud tamquam necessarium sustinebat, cum adderet : « Manere autem in carne necessarium est propter vos. » Ergo et illa sunt necessaria, circa que satagebat Martha, et illud est necessarium, quod elegit Maria. Sed illa necessaria, i. e. utilia, illud autem est necessarium, i. e. incommutabile ; iuxta quem modum in loyca docetur facultate, quod aliud est necessarium contingens, aliud necessarium simpliciter. - Audi contingens necessarium : « Esurivi et dedistis michi manducare ; sitivi et dedistis michi bibere » Matth. 25°. Audi necessarium ex condicione : « Si vis ad vitam ingredi, serva mandata » Matth. 19° : ad vitam inquam, que est eterna et sic simpliciter necessarium sub condicione « serva mandata », quia « si vis vitam ingredi », necesse est te servare mandata, circa que Martha satagebat.

<8.> Sed dyaboli sophista hanc distinccionem interimit allegans, quod necessarium est peccare et sic simpliciter necessarium. Et cum ad simpliciter necessarium peccatum consequitur necessaria dampnacio, ideo optimus Magister concludit Matth. 18° : « Necesse est, ut scandala veniant ; ve autem, per quem scandalum venit. » Et si sophiste dyaboli simpliciter necessarium nolunt perpendere, quod est unum ex multis eligibilius, quia vita eterna, numquid scioli mandatorum Dei ipsos in sophistica illusione dyaboli debeant imitari ? Cum avarus sophista excusans se a cena beatitudinis dicit : « Villam emi et necesse habeo exire videre illam » ; et voluptati seculi deditus dicit se insolubiliter obligatum, proponens in medium : « Uxorem duxi, ideo non possum venire » Luce 14°. Quare non sic discipuli Domini in necessario sophisticemini, quia illis ex obligacione eorum sequitur conclusio, quam infert Magister dicens : « Dico vobis, quod nemo virorum illorum, qui vocati sunt (et sic, sc. sophistice, in necessario decepti) gustabit cenam meam. » Sed quia unum est necessarium simpliciter et multa ex condicione et sic obligacione ad simpliciter necessarium, quod est finis illorum, ideo Filius Patri obediens dicit Luce 2° : « Nesciebatis, quia in hiis, que Patris mei sunt, oportet (sc. necessario) me esse, donec (humanitus) venero » (ad partem optimam, Maria quam elegit). Ad quam nos dignetur matre intercedente finaliter attrahere filius Dei Jesus Christus, Marie filius, in secula benedictus.

(Tiré de : Spisy M. Jana Husi, Sermones de Sanctis, ed. Václav Flašhans, Praze 1907)

D'autres discours, religieux ou académiques, sur la page dédiée à Jean Hus.

Présentation de Bohuslav Hasišteinský z Lobkovic (1461-1510)

Bohuslaus Hassensteinius de Lobkowicz est né en 1461 au château de Hasištejn, en Bohême, dans une illustre famille noble germanisée. Il étudia à Bologne, Ferrare, obtint son doctorat en droit canonique en 1482, abandonna le hussisme pour le catholicisme. Sa vie ne comprend que peu d'événements notables :   devenu prélât il est nommé prévôt de Vyšehrad, est courtisan du roi Vladislas Jagellon ; pressenti pour devenir évêque d'Olomouc, il n'obtient pas le poste car le pape Innocent VIII s'oppose à sa nomination. Il voyagea aussi deux ans dans le pourtour méditerranéen, en 1490-1491, ce qui lui vaut parfois  le surnom d'Ulysse tchèque (généreusement attribué, mais il est vrai qu'au XVème siècle rares étaient les précurseurs du Grand Tour. L'essentiel de son activité séculière, en dehors de ses dévotions, consista à administrer avec son frère les terres et le château familial, qu'il transforma en centre intellectuel doté d'une vaste bibliothèque de 800 volumes (chiffre important pour l'époque). 

Son œuvre, qui comprend des lettres, quelques traités moraux et politiques, et surtout des poèmes, est écrite exclusivement en latin, ce qui explique son peu de retentissement aujourd'hui alors qu'il était considéré, à juste titre, comme le meilleur des poètes en langue latine de la Bohème. 

Hana Voisine-Jechova résume ainsi sa création littéraire : "Ses œuvres en vers et en prose, descriptives et contemplatives, s'inscrivent dans deux courants caractéristiques de l'humanisme tchèque : elles expriment le désir de vivre en paix de qui sait apprécier l'aisance matérielle et culturelle, et traduisent l'indignation, voire la résignation devant les désordres politiques et la dépravation des moeurs."   H. Voisine-JechovaHistoire de la littérature tchèque, Paris, Fayard, 2001, p. 154.


Le premier extrait que nous  publions est un fragment de son essai De Felicitate (tiré de Bohuslav Hasišteinský z Lobkovic , Spisy Bohuslava Hasištejnského z Lobkovic Svazek I - Spisy prosaické, ed. Bohumil Ryba, V Praze : Nákladem České akademie věd a umění, 1933, 138 pages.) 

Bohuslav Hasišteinský z Lobkovic y développe une méditation typiquement humaniste, essentiellement nourrie de références grecques et latines (Sénèque, Apulée, Platon, Démocrite ...) et secondairement chrétiennes (Thomas d’Aquin), dans laquelle il fustige la richesse comme s’opposant à la vertu et au bien. L’auteur  s’inscrit clairement dans la lignée des philosophes stoïciens, qui distinguent les biens véritables (intérieurs, spirituels) des biens extérieurs (richesses, honneurs, plaisirs), avant d’élargir le propos à la création artistique qui, elle aussi, doit fuir les richesses, car la pauvreté stimule la créativité des artistes et des savants. Le latin du texte est particulièrement subtile et nuancé, très cicéronien dans son usage de la syntaxe : propositions infinitives,  subordonnées enchaînées, ablatif absolu, valeurs modales du subjonctif  (concession, hypothèse, but) ; le vocabulaire philosophique est classique. 

________________________________________________

DE FELICITATE

Divitias ingentes plurimi maiorem in modum admirantur et non solum felicitatem, sed vitam quoque hanc nostram sine his paene nullam existimant. Quae opinio cum sit letalis et perniciosa, adeo tamen in animis vulgi invaluit, ut nihil audire aut velit aut possit. Nam, si quis adversus eam quippiam tentet, mox omnium et suffragiis condemnatur et sibilis exploditur. Modestiores sane in hac re plerique ex Peripateticis sunt, qui, etsi divitiis nonnihil tribuunt, vitam tamen beatam sola virtute effici posse confitentur. Ego vero affirmaverim divitias non tantum libidinum vitiorumque omnium, verum etiam calamitatum atque miseriarum fontem et originem esse neque improbabili, ut mihi videtur, ratione, si quis saltem haec nostra iudicio libero et nequaquam contentionis certaminisque avido evolverit. Difficile quidem est id, quod polliceor, praestare propter eorum multitudinem, qui pecuniam ante omnia quaerendam esse simul cum ipso matris lacte hauserint; erit tamen operae pretium errori, quo mortales imprimis laborant, pro viribus obviam ire et inveteratas has cupiditatum sentes, quae prorsus exstirpari et ex animo evelli non possunt, saltem temperare et ad modum mensuramque reducere, ut scilicet contenti mediocribus facultatibus et his, quae ad usum domesticum sufficiunt, quicquid superfluit, neque appetendum neque numerandum iudicent. Pauper etiam, cui necessaria quoque minime contingunt, ne propterea desperet, utpote facilius et beatius iter ad beatitudinem nactus, si tamen contemptis his, quae fortuna, ut dare, ita et auferre potest, se ipsum expendet et, ad quid natus sit, diligenter studioseque considerabit. Sed, quoniam nostra oratio circa hoc potissimum versabitur, ut ostenderemus neque divitias ad felicitatem conferre neque paupertatem impedimento esse, libet attingere philosophorum de summo bono sententias, non omnes, - id enim paene infinitum esset, - sed potiores, docereque, quicquid ex his tibi delegeris, nullum ad id consequendum in divitiis praesidium esse. Herillus omnia ad scientiam refert, qui etsi perpaucos astipulatores habet, concedamus tamen hoc ei, quando plerosque magni nominis viros scientiae gratia longe lateque peregrinatos novimus et totam aetatem in exquirendis occultis naturae causis traduxisse.

(suite dans la page dédiée à cet auteur)